راپۆرتێکی ئوستڕالی رەخنە دەگرێت لە گرنگی نەدانی جیهانی بە دۆزی کورد

ژووری هەواڵ – نۆرس پرێس

ئینستیتیوتی کاروباری نێودەوڵەتی ئوسترالیا رەخنە لە گرنگی نەدان بە دۆزی کورد لەسەر ئاستی جیهانی لە لایەن میدیا و سیاسەت و کاری ئەکادیمیەکانەوە گرت و پرسیاری ئەوەی کرد کە “تووڕەیی جیهانی لە کوێدایە” لە بەرامبەر پەلاماردانی کورد، دوای مێژوویەک لە خەباتی گەورەترین نەتەوەی بێ دەوڵەت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، کە هێشتا دۆزەکەیان لە ناڕوونیدا ماوەتەوە؟

لە ڕاپۆرتەکەدا ئاماژە بەوە کراوە کە هێرشەکانی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی تورکیا کە کورد لە عێراق و سوریا دەکەنە ئامانج، هاوکاتە لەگەڵ دەنگدانەوەی بێدەنگی لەلایەن خودی وڵاتان و میدیا نێودەوڵەتییەکان کە خێرا لە شوێنەکانی دیکەی جیهان کاردەکەن، ئەمەش تیشک دەخاتە سەر کارێکی سەرسوڕهێنەر و نیگەرانکەر، بەمەش پرسیارکردن لە نەبوونی توڕەیی جیهانی سەرهەڵدەدات.

راپۆرتەکە لە درێژەی باسەکەیدا ئاماژەی بەوەکردووە، زیاتر لە سەدەیەکە جیهان شاهیدی خەباتی گەلی کورد بووە کە لە پێناو چارەنووسیاندا خەبات دەکەن و لەگەڵ ئەوەشدا تیشک ناخرێتە سەر هەندێک گێڕانەوە، ئەمەش پرسیار لەسەر هۆکاری پشت ئەم نایەکسانییە دەوروژێنێت و دەشڵێت، ئەوە سەرلێشێواوییە بەرزتر دەبێتەوە، کاتێک بەراوردێک لە نێوان ئەم دۆخە نالەبارە و هاوشێوەکانی دیکەی هەمان ناوچەدا دەکرێت.

لەو چوارچێوەیەدا راپۆرتەکە روونی کردەوەتەوە کە لە کاتێکدا گرنگییەکی زۆر بە پرسی فەلەستین دراوە، بەڵام ئەو ململانێیانەی رووبەڕووی نەتەوەی کورد بووەتەوە لە کوردستان کە بە گەورەترین گرووپی نەتەوەیی بێ دەوڵەت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەسفی کردووە، تاڕادەیەکی زۆر بە تەمومژاوی ماونەتەوە.

بەپێی ڕاپۆرتەکەی ئوسترالیا، خواستەکانی هەریەک لە کوردستان و فەلەستین، هاوشان لەگەڵ گەلەکانیان، لە دەوری مافی سەرەتایی چارەنووس دەسوڕێنەوە، کە پرەنسیپێکە لە یاسا نێودەوڵەتییەکاندا هاتووە و مافی هەموو گەلان دووپات دەکاتەوە کە ئازادانە بڕیار لەسەر پێگەی سیاسی خۆیان بدەن بۆ گەیشتن بە بەرژەوەندییە ئابووری و کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکانیان.

ئاماژەی بەوەشکردووە، “لەکاتێکدا ئەم پرەنسیپە لەسەر کاغەز هاوسەنگ دەردەکەوێت، بەڵام دژایەتییەکی بەرچاو لە بەرژەوەندییەکانی نێوان فەلەستین و کوردستاندا هەیە، کە نەک تەنها لە ڕووماڵی میدیایی و بەیاننامە رۆژنامەوانییەکاندا، بەڵکو لە بواری ئەکادیمیشدا دیارە”.

لە ڕاپۆرتەکەدا ڕوونکراوەتەوە، کە گەڕانێکی خێرا لە ڕێگەی ئینتەرنێتەوە جیاوازییەکی گەورە لە بودجەی توێژینەوە و سەرنجی ئەکادیمی تەرخانکراو بۆ پرسی فەلەستین بە بەراورد لەگەڵ پرسی کورد دەردەکەوێت، ئاماژەی بەوەشکردووە، لە ماوەی حەوت دەیەی رابردوودا قەبارەی توێژینەوە و شیکاریی و گفتوگۆکان جەخت کردنەوە لەسەر فەلەستین زۆر زیاتر بوو لە قەبارەی هەر خەباتێکی دیکە بۆ مافی چارەی خۆنووسین لەسەر ئاستی جیهانی، بە تایبەت لە دوای دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیلەوە.

جگە لەوەش، ڕاپۆرتەکە ئاماژە بەوە دەکات کە نایەکسانییەکە لە رێگەی ئەو بڕیارنامە زۆرانەی کە لەلایەن کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان و ئەنجومەنی مافی مرۆڤەوە دەرکراون و باس لە پرسی فەلەستین دەکەن، بە ئاشکرا بەدەر دەکەوێت.

دەشڵێ، به پێچەوانەوه، سه بارەت به دۆخی کوردستان، یه ک بڕیارنامه  دەرچووە، ئەویش بڕیارنامه ی ئەنجومەنی ئاسایشە به ژماره 688 له مانگی نیسانی ساڵی 1991، تەنیا پەیوەندی بە بەشێکی کوردستانەوە هەیە، ئەویش باشووری کوردستانە.

ئاماژەی بەوەشکردووە، ئەم نایەکسانییە لە بەرژەوەندی نێودەوڵەتیدا زیاتر دەردەکەوێت کاتێک لێکۆڵینەوە لە ژمارەی ئەو بڕیارنامانە دەکرێت کە ئیسرائیلیان کردۆتە ئامانج، کە لە ساڵەکانی 2015ەوە 200 بڕیارنامەی تێپەڕاندووە.

هاوکات بارودۆخی نالەباری کورد لە ئێران، سوریا و تورکیا تاڕادەیەکی زۆر بێ ئاگایی پیشاندراوە لە لایەن کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە.

لە ڕاپۆرتەکەدا ئەوەی لە ساڵی 2005 روویدا وەبیرهێنراوەتەوە، کاتێک دوای دەیان ساڵ لە چەوساندنەوە لەلایەن دەوڵەتی عێراقەوە، دەستوور دانپێدانانی دەگمەنی کوردی لە باشووری کوردستان فراوانتر کرد، خۆبەڕێوەبەری و نوێنەرایەتیی لە چوارچێوەی ئیدارەی حوکمڕانی دەوڵەتدا پێبەخشی، بەڵام سەرکوتکەری دیکە و وڵاتانی ناسیۆنالیست، وەک ئێران، سوریا و تورکیا، رێگریی بەردەوام بوون بۆ راگرتنی دانپێدانان بە کورددا، سەرەڕای پابەندبوونی بە رێککەوتننامەکانی مافی مرۆڤەوە.

لە ڕاپۆرتەکەدا جەخت لەوە کراوەتەوە کە کارەساتەکانی کوردستان گەورەیییەک ئاشکرا دەکەن کە ناتوانرێت بە کەم سەیر بکرێت، ئاماژەی بەوەشکراوە، لەدەستدانی ژیان لەوێ زۆر زیاترە لەو زیانانەی لە ئەنجامی ململانێی ئیسرائیل و فەلەستین هاتوونەتە ئاراوە، لە حاڵەتێکدا رژێمی عێراق کوشتنی بەکۆمەڵی لە زیاتر لە پێنج هەزار هاووڵاتی مەدەنی کورد لە باشووری کوردستان لە ماوەی یەک رۆژدا لە 16ی ئازاری 1988، بە بەکارهێنانی گازی کیمیاویی ئەنجامداوە.

جگە لەوەش ئاماژە بەوە کراوە کە تۆماری رێژیمی ئێران کوشتاری سیستماتیکی دەرەوەی دادگا و زیادەڕۆیی لە بەکارهێنانی هێز لە دژی کورد لە رۆژهەڵاتی کوردستان لەخۆدەگرێت، هاوکات ژمارەیەکی زۆر لە زیندانیانی سیاسی کورد رووبەڕووی سزای لە سێدارەدان دەبنەوە، لە کاتێکدا پێشێلکارییەکانی دژ بە کورد لە بواری ئابووری، کۆمەڵایەتیدا و مافە کولتوورییەکانیش بەربڵاون، کە لەلایەن رژێمی ئێرانەوە ئەنجام دراون.

سەبارەت بە تورکیاش، راپۆرتەکە باس لەوە دەکات کە لە ساڵی 1923ەوە بۆ ماوەیەکی زۆرە دانپێدانانی ناسنامەی کورد لە دەستووردا رەتکراوەتەوە، لە کاتێکدا کورد لەژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی تورکیادا چەندین کۆمەڵکوژیی بەسەردا هاتووە، کە سەرجەمیان بە جینۆساید دادەنرێن.

جگە لەوەش راپۆرتەکە باس لەوە دەکات کە سەرکوتکردن لە بوارە جیاجیاکاندا دیارە، بەو پێیەی سەرۆک شارەوانییە هەڵبژێردراوەکانی کورد بە تۆمەتی سیاسی لە کارەکانیان دوورخراونەتەوە و دەستگیرکراون، هەروەها بەرپرسانی راسپێردراو لەلایەن حکومەتەوە لە شوێنی ئەوان دانراون.

باس لەوەش دەکات کە پەرلەمانتارانی کورد بەکۆمەڵ پارێزبەندییان لێسەندرایەوە و سزای زیندانی درێژخایەنیان بەسەردا سەپێندرا.

سەبارەت بە سوریاش، راپۆرتەکە ئاماژەی بەوە کردووە کە کورد لە رۆژئاوای کوردستان، “رۆژئاڤا”، بەر لە هەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆی ئەو وڵاتە، تووشی سەدان هەزار سیاسەتەکانی تەعریبکردن و بێناسنامەبوون بووەتەوە.

لە ڕاپۆرتەکەدا وادەبینرێت کە بێدەنگی نەتەوە یەکگرتووەکان لە وەڵامدانەوەی رێوشوێنە بێشومارەکانی لەم جۆرە، پرسیاری گرنگ لەبارەی رۆڵی ئەو وڵاتە لە پاراستنی مافەکانی مرۆڤ و بنەما دیموکراسیەکان دەوروژێنێت.

راپۆرتەکە ئاماژەی بەوەکردووە، کردەوەکانی تورکیا تەنها سنووردار نەبوون، بەو پێیەی سەروەری عێراق و سوریای پێشێلکردووە، ناوچەکانی رۆژئاڤای داگیرکردووە، پێشێلکاریی پەیوەست بە نیشتەجێبوون و زەوی و موڵک و ماڵی ئەنجامداوە و لە ساڵی 2018ەوە گۆڕانکاریی دیمۆگرافیای لێکەوتووەتەوە.

جگە لەوەش تورکیا چەندین جار دەستیکردووە بە ئەنجامدانی لەشکرکێشی و هێرشی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان، کە بووەتە هۆی ئەوەی بە سەدان قوربانی لە نێو خەڵکی سڤیل و لە نێو هێزە کوردییەکان لە رۆژئاوا و باشووری کوردستان، لە سووریا و عێراق بکەونەوە.

باشووری کوردستانیش تووشی هێرشی خۆکوژیی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و هێرشی مووشەکی لەلایەن ڕژێمی ئێرانەوە کرایە ئامانج و لایەنە کوردییەکانی کردە ئامانج.

لە ڕاپۆرتەکەدا ئاماژە بەوە کراوە، ئەم پێشێلکاریانە کە ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی تێکدەدەن، تەنها کەمترین سەرکۆنەکردنی نێودەوڵەتی بەرامبەر پیشاندراوە، ئەمەش ئەو پرسیارە دەوروژێنێت کە ئایا سەروەری عێراق و سوریا وەک کەمتر شەرعی سەیر دەکرێت لە چاو سەروەری وڵاتانی دیکە، ئاماژە بەوە دەکات کە گلەیی و گازندە پەیوەندیدار بە بەکارهێنانی هێزەکان بەکارهێنانی چەکی کیمیایی قەدەغەکراو لەلایەن تورکیاوە دژی هێزە کوردییەکان لەگەڵ وەڵامنەدانەوەی نیگەرانکەر لەلایەن کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە بروبەڕوو بووەتەوە.

دوای ئەوەی ڕاپۆرتەکە جەختی لەسەر پێویستی بیرهێنانەوە کردەوە کە هەموو گەلان مافی چارەی خۆنووسینیان هەیە، ئاماژەی بەوە کردووە، میدیا و ئەکادیمیا رۆڵێکی بنەڕەتی دەگێڕن لە داڕشتنی گێڕانەوە و تێڕوانینەکان، بەبێ ئاگاداری کاریگەرییان لەسەر ئەو خەباتە هەیە کە دانپێدانان بەدەست دەهێنن و ئەوانەی کە تێیدا دەمێننەوە سێبەرەکان، کە مۆدێلی کوردستان بە یەکێک لە نموونەکان دادەنرێت، لە نێوان ئەو حاڵەتە بێشومارانەی تردا، لەوانە بابوای رۆژئاوا، بەلوچستان، رۆهینگیا لە میانمار، ئیغۆرەکان لە شینجیانگی چین، و گروپە رەسەنە جیاوازەکان یان کەمینە ئایینییەکان لە وڵاتانی وەک هیندستان، پاکستان و ئەندەنوسیا و ئەمریکای باشوور.

لەلایەکی دیکەوە راپۆرتەکە نیگەرانی خۆی دەربڕیوە کە کورد هیچ پێگەیەکی لە یاسا نێودەوڵەتییەکانی وەک دادگای نێودەوڵەتیدا نییە و ئاماژەی بەوەشکردووە، ئەگەر یەکێتی ئەوروپا و نەتەوە یەکگرتووەکان و ئەکادیمیا و میدیا جیهانیەکان پشتیوانی مافی چارەنووسی خۆیان بکەن بۆ فەلەستین، نابێت هیچ ئاستەنگێک لەبەردەم جێبەجێکردنی رڕێبازێکی هاوشێوەدا هەبێت بۆ کوردستان، دڵنیابوون لەوەی کە دابەشکردنی هاوسەنگ و یەکسانی سەرنج و پشتیوانی لە سەرووی هەمووشیەوە خەباتەکانی چارەی خۆنووسین، بەهێزکردنی نەزمی جیهانی بۆ ئاستێکی دادپەروەرانەتر و گشتگیرتر.